کشف یک دنباله داربه وسیله یک منجم آماتورایرانى

به نظر بسیارى از منجمان آماتور «دنباله دارها خیلى زیبا هستند. آنها فقط مدت کمى میهمان آسمانند با این حال، دیدن آنها بسیار هیجان انگیز است.» اما نظر شکسپیر در مورد آنها چندان شبیه این گفته ها نیست: «دنباله دار خبر از تغییر ایام و دولت ها مى دهد.»تا مدت ها دنباله دارها پیام هایى از سوى خدایان به حساب مى آمدند. پیام هایى که حاوى خشم و غضب آنان بر زمینیان گناهکار بود. به هر روى ظهور دنباله دارها در طول تاریخ تاثیرى شگرف بر زندگى آدمیان داشته. کودکانى را قربانى کرده و باعث برافتادن حکومت ها شده است.کم کم این پیام هاى غضبناک آسمانى جاى خود را به عقاید جدیدتر دادند. نظراتى مبنى بر اینکه دنباله دارها پدیده هایى مربوط به جو هستند و در داخل اتمسفر زمین ایجاد مى شوند. اگرچه آنها عجیب تر از رعد و برق و توفان ها به نظر مى رسیدند اما به همان میزان _ و بلکه بیشتر- ترسناک و مخاطره آمیز بودند.سال ها طول کشید تا سرانجام در قرن هفدهم تلاش هاى ادموند هالى نشان داد دنباله دارها اجرامى سماوى اند. اگرچه آنها با سیارات و ستارگان بسیار متفاوت بودند، اما همچون سیارات در مدارهایى به دور خورشید مى گردند. مدارهایى که معمولاً بیضوى، سهموى یا هذلولى هستند. این نوع مدار باعث مى شود تا فاصله دنباله دار از خورشید در نقطه اوج مدارى اش بسیار دور شود.هالى براى نخستین بار موفق شد تا مدار یک دنباله دار را محاسبه کند و از روى آن بازگشت دوباره دنباله دار را به درستى پیش بینى کند. امروزه مى دانیم که دنباله دار هالى تقریباً هر ۷۶ سال یک بار ظهور مى کند. آخرین بارى که این دنباله دار به نزدیکى خورشید آمد به سال ۱۳۶۴ خورشیدى بازمى گردد و دیگر بار در سال ۱۴۴۰ (۲۰۶۱ میلادى) دیده خواهد شد. دنباله دارى که در طول تاریخ با هربار ظهور خود، موجى از وحشت و هیجان و البته گاه تغییراتى در سرنوشت فرمانروایانى چون نرون به وجود آورده است.
کشف دنباله دارها تاثیر بسیار زیادى بر روى علوم مختلف و به خصوص ستاره شناسى گذاشت. محاسبه دقیق مدار دنباله دارها بهانه اى مناسب براى کشف روش هاى نوین ریاضى بود. همچنین به بهانه یافتن دنباله دارهاى جدید نقشه هاى دقیقى از آسمان تهیه شد. فهرست اجرام غیرستاره اى که مشهورترین آنها مسیه نام دارد و متعلق به ستاره شناسى فرانسوى است نیز به سبب اشتباه نگرفتن این اجرام با دنباله دارهاى تازه پدید آمده است.کشف سیارات جدید نیز از الطاف حاشیه اى دنباله دارها است. هرشل تا مدت ها سیاره اورانوس نخستین سیاره در دوران جدید را دنباله دارى نوظهور فرض مى کرد. به هر جهت، دنباله دارها برخلاف تاثیرى که از لحاظ خرافات برروى زندگى زمینیان گذاشتند، عامل تحولى شگرف در علم نوین بوده اند.کشف دنباله دار اما کار ساده اى نبوده است. به جز روزگاران قدیم که اغلب دنباله دارهاى پرنور مورد توجه قرار مى گرفت، یافتن اجرامى که در ابتداى ورودشان به آسمان شب بسیار کم نور، محو و مه آلود هستند، کار بس دشوارى است. در دوران جدید براى یافتن یک دنباله دار، باید رصدگر بسیار ماهرى باشید، تمامى آسمان را به خوبى بشناسید و کمترین تغییرى را نادیده نگیرید. دیدن یک جرم بسیار کم نور و شبح گون در میان خیل عظیم ستارگان آسمان کار راحتى نیست. با این وجود ما نسل به نسبت خوش شانسى بوده ایم که در طول زندگى مان چند دنباله دار پرنور وجود داشته است. مشهورترین آنها دنباله دار هیل- باپ است که توسط آلن هیل و زوج رصدگرش باپ رویت شد. هیل _ باپ در نوروز سال ۷۶ به راحتى با چشم غیرمسلح در غرب آسمان دیده مى شد. از دنباله دارهاى مشهور دیگر عصر ما دنباله دار شومیکر- لوى ۹ بود که در هنگامه جام جهانى ۹۴ تکه تکه شد و در نیمه شبى به وقت ایران به سیاره مشترى برخورد. یا دنباله دار هیاکوتاکه که در اسفند ۷۶ به اوج روشنایى رسید و در آسمان غوغایى به پا کرد. اما داستان کشف دنباله دار ها به پایان نرسیده است. اگر رصد گر دقیقى باشید، این احتمال وجود دارد که شما هم روزى موفق به کشف یک دنباله دار شوید. یکى از رصدگران جوان ایرانى که به تازگى دنباله دارى را کشف کرده است على کوهپایى است. على کوهپایى دانش آموز پانزده ساله اى است که در سال دوم دبیرستان مشغول تحصیل است. نخستین بارى که نام او در جامعه نجوم ایران مطرح شد، به ماراتن مسیه سال ۸۰ بازمى گردد. (در آخرین ماه هر سال، وضعیت آسمان به گونه اى است که در طول یک شب مى توان تمامى اجرام فهرستى را که شارل مسیه تهیه کرده است، دید. در آن هنگام، در بسیارى از مناطق جهان منجمان آماتور باسابقه گرد هم مى آیند و مسابقه اى براى دیدن تمامى این اجرام برگزار مى شود که به ماراتن مسیه مشهور است.) کوهپایى که کوچکترین عضو آن گردهمایى بود_ این گردهمایى اکنون تبدیل به مهم ترین گردهمایى رصدى منجمان رصدگر ایران شده است _ با تسلط خوب خود بر اجرام کم نور آسمان باعث حیرت بسیارى شد.با این وجود، ماجراى کشف على کوهپایى از جنس دیگرى است. گرچه او تسلط بسیارى به آسمان شب دارد، اما براى کشف خود از آن تسلط استفاده چندانى نکرده است. عصر جدید و دنیاى نویى که در آن زندگى مى کنیم، ماهیت بسیارى از چیزها را متحول کرده است. تنها راه کشف دنباله دار ها نیز آن راه سخت و دشوار و رصدهاى بسیار، منظم، دقیق و… نیست. هرچند بسیارى _ از جمله على – لذت و ارزش آن نوع از دنباله دارها را بسیار زیاد مى دانند.
• اما به راستى دنباله دار چیست
دنباله دارها صخره هاى یخى کوچک و بسیار دورى هستند که دورتادور منظومه خورشیدى را احاطه کرده اند. شاید نام گلوله هاى برفى کثیف تعبیر مناسبى براى اجرامى باشد که از توده اى یخ _ یخ آب، دى اکسید کربن، متان و…- و گرد و غبار تشکیل شده اند. این صخره ها هر از گاهى به دلیلى مانند برخورد با یکدیگر به خاطر تفاوت سرعت چرخش در مدار، تاثیر گرانش سیارات غول پیکر منظومه مانند مشترى و زحل و حتى تحولات ستاره اى خارج از محدوده خورشید، به نرمى به درون منظومه خورشیدى مى غلتند. بدین ترتیب سفرى دور و دراز به دور خورشید آغاز مى شود. با نزدیکى به خورشید یخ هاى این صخره ها بر اثر باد خورشیدى و گرماى مناطق داخلى به گاز تبدیل مى شود و همچون دنباله اى به طول گاه هزاران کیلومتر در پشت هسته دنباله دار ظاهر مى گردد.هرچه دنباله دار به خورشید نزدیک تر شود، دنباله بزرگ تر و واضح ترى پدیدار مى گردد. هرچند که در ابتداى ظهور و به هنگامى که دنباله دار کشف مى شود، جرم بسیار کم نور و مه آلودى است… با این وجود این که دنباله دار دقیقاً چه شکلى خواهد شد، به عوامل زیادى بستگى دارد.
• دنباله دارهایى متفاوت
در سال ۱۹۹۵ میلادى ماهواره اى بین المللى براى مطالعه خورشید به فضا پرتاب شد. «سوهو محصولى مشترک از دو آژانس فضایى ناسا و اسا است. این ماهواره که در نقطه لاگرانژى زمین و در فاصله یک و نیم میلیون کیلومترى از ما قرار گرفته مجموعه اى از ابزارهاى متنوع براى مطالعه خورشید با خود به همراه دارد. در واقع اصلى ترین وظیفه این ماهواره بررسى خورشید و مطالعه بر روى تحولات و فعالیت هاى آن است. از جمله کارهایى که سوهو انجام مى دهد مطالعه بر روى مغناطیس نقاط داغ، تپش خورشید، میزان لکه ها و… است.» به یمن وجود همین ماهواره است که چند سالى است حتى در ایران نیز هر از گاهى خبر از افزایش فعالیت خورشید و در نتیجه اخلال در سیستم هاى مخابراتى و موبایل ها را از رسانه ها مى شنوید. به گفته على کوهپایى «از مجموع ابزارهاى متنوعى که سوهو با خود دارد، ابزارى به نام LASCO براى نسل جدید کاشفان دنباله دار اهمیت قابل توجهى دارد. سوهو با استفاده از لاسکو از خورشید در سه طول موج تصویربردارى و تاج نگارى مى کند.» در کنارLASCO ابزار دیگرى به نام SWAN نیز وجود دارد که در آن هم مى توان دنباله دار کشف کرد هرچند از ابتداى کار فضاپیماى سوهو تا به حال فقط ۵ دنباله دار در این تصاویر کشف شده است.اما مطالعه خورشید و دیدن تصاویر تاج خورشیدى نیست که کاشفان دنباله دار را مجذوب تصاویر سوهو مى کند. آنها در این تصاویر به دنبال اجرام کوچکى مى گردند که حالا دیگر به دنباله دارهاى سوهو معروف هستند.«این دنباله دارها بسیار کم نور هستند. به همین دلیل نمى توانیم آنها را از روى زمین ببینیم. آنها خیلى کوچکند و براى درخشان شدن باید خیلى به خورشید نزدیک شوند.» در این حالت نیز نور شدید خورشید مانع از دیده شدن آنها در آسمان مى شود. پس کار على کوهپایى و علاقه مندانى که دنباله دارهاى سوهو را کشف مى کنند، بررسى تصاویر سوهو براى یافتن این خرده سنگ هاى کوچک است. «ما منتظر مى مانیم تا آنها به خورشید نزدیک شوند و LASCO از آنها عکس بردارى کند. بعد با بررسى تصاویر LASCO دنباله دارها را کشف مى کنیم.»دنباله دارها به صورت نقطه اى نورانى در این تصاویر دیده مى شوند. نقاطى که در عکس هاى متوالى بعدى جاى خود را تغییر داده اند به نظر چندان دشوار نیست. اما ماجرا به همین جا ختم نمى شود.«بزرگترین مسئله براى کشف این نوع از دنباله دارها، اختلالات و خطاهایى است که در این تصاویر وجود دارد. به خصوص نقاط نورانى اى که مربوط به تابش کیهانى است. شما براى کشف یک دنباله دار باید به سرعت موقعیت آن را گزارش کنید. در این میان دشمن اصلى شما تابش هاى کیهانى اى است که گاه بسیار شبیه به یک دنباله دار رفتار مى کند.»على کوهپایى مى گوید: «گروه هاى دنباله دارى. این سنگ ها همین طور نمى آیند. اگرچه دلیل این نوع رفتار هنوز به طور دقیق مشخص نیست. شاید هم دلیل خاصى وجود نداشته باشد. (حداقل این اطلاعات تا به حال انتشار نیافته اند) به هر حال از روى رصدهایى که انجام شد (این موضوع از قبل پیش بینى نشده بود) و از بررسى تصاویر دنباله دارهایى که از سال ۱۹۹۸ وارد محدوده دید سوهو شده بودند، به نظر مى رسید بسیارى از این دنباله دارها مسیر خاصى را طى مى کنند. این اطلاعات از روى داده هاى آمارى به دست آمد. بیشترین دنباله دارهایى که در سوهو ظاهر مى شوند جزء گروه Kreutz هستند. متاسفانه مدار این دنباله دار ها اغلب به گونه اى است که به خورشید منتهى مى شوند. اما در واقع آنها به خورشید نمى خورند بلکه بسیار پیشتر از آنکه به خورشید برسند تبخیر مى شوند و از بین مى روند.»
و ادامه مى دهد: « اغلب دنباله دارهایى که کشف مى شوند از همین نوع است. اما گروه هاى دیگرى هم داریم که دنباله دارهایشان از پشت خورشید عبور مى کند _ خورشید را دور مى زنند- گروه هایى مانند Meyer و Marsden و Kratch از این نوع هستند.»
تفاوت این گروه ها بستگى به نحوه ورود این اجرام به محدوده تصویر سوهو دارد. نوع حرکت آنها نیز در تصاویر متوالى مهم است. با این وجود دنباله دارهایى هم وجود دارند که به هیچکدام از این گروه ها متعلق نیستند. این دنباله دارها که به آنها nongroup مى گویند، رفتار خاصى ندارند. اگرچه ممکن است بتوان در میان آنها نیز رفتارهاى مشابه و بنابراین گروه جدیدى یافت.به ندرت پیش مى آید که بتوانید این دنباله دارها را در آسمان شب هم ببینید. «بیشترشان وقتى که به خورشید نزدیک مى شوند، هسته خود را از دست مى دهند. هسته خرد شده و تبخیر مى شود.» علاوه بر این وقتى که این دنباله دار ها از خطر خورشید رهایى یافتند، به سرعت روشنایى خود را از دست مى دهند و تاریک مى شوند.مجموعه این دنباله دارها بسیار به خورشید نزدیک هستند و در واقع مربوط به ناحیه درونى منظومه ما مى شوند. اما دنباله دارهایى نیز از این تصاویر مى گذرند که هیچ ربطى به مابقى ندارند. در مهرماه سال ۲۰۰۲ دنباله دار لینیر (۲۰۰۳K4 C/) به خاطر موقعیت خود سر از تصاویر سوهو در آورد. اما این دنباله دار حتى از زمین هم دورتر بود و فقط به دلیل میدان دید سوهو در آن زمان دیده مى شد.
•ماجرا از کجا شروع شد
به گفته على کوهپایى این روش جدید براى کشف دنباله دارها از سال ۹۸ شروع شد: «میشائیل اوآتز جزء اولین افراد است. او که جزء تیم تحقیقاتى سوهو هم بوده، بر روى اولین تصاویر دریافتى از سوهو کار کرد. اگرچه آن زمان نحوه کار به شکل امروزى نبود. کم کم که تعداد دنباله دارها بیشتر شد با مرور زمان و آشنایى بیشتر با این اجرام این کار همه گیر شد. پیشرفت تکنولوژى اینترنت هم به کمک آن آمد. اگرچه اوآتز این کار را مثل گذشته انجام نمى دهد، اما حالا که بیشتر از هزار دنباله دار کشف شده، منجمان زیادى درگیر این کار هستند.» او مى افزاید« حالا بیشترین کسانى که بر روى این پروژه کار مى کنند، چینى ها و ژاپنى ها هستند. آنها به دلیل نوع اینترنتى که دارند مى توانند خبر کشف ها را خیلى سریع تر گزارش کنند، چرا که تصاویر را به سرعت دریافت مى کنند. بنابراین آنها دنباله دارهاى بیشترى کشف مى کنند. حالا حدود پانزده کشور در این پروژه فعالیت مى کنند، فرانسوى ها و آلمانى ها در رتبه هاى بعدى قرار دارند. بعد از آنها هم چند آمریکایى فعالیت مى کنند.» نام ایران هم به همت على کوهپایى و پوریا ناظمى از اوایل سال ۸۴ وارد این لیست شده است. «اواسط فروردین بود که نام ایران هم آورده شد. در حال حاضر از ایران من و پوریا در این پروژه فعالیت مى کنیم.»
اینکه چطور او به این کار روى آورد هم ماجراى جالبى دارد: «در اواخر سال ۲۰۰۴ دنباله دارى به نام SWAN C/2004 V13 در آسمان پدیدار شد. (SWAN نام یکى از ابزارهاى سوهو است) مدتى بود که بر روى دنباله دارها کار مى کردم. سایتى به نام aerith.net وجود دارد که دنباله دارهاى پرنور هر شب دلخواه را گزارش مى کند. معمولا وقتى دنباله دار تازه اى در آسمان پدیدار مى شود، مدتى طول مى کشد تا پرنور شود و از پایین فهرست این سایت به رده هاى بالایى برسد. اما این دنباله دار ناگهان در رده اول قرار گرفته بود. به سراغش رفتم تا جزئیات بیشترى در مورد آن بدانم. این دنباله دار از راه رصد به تلسکوپ هاى زمینى کشف نشده بود بلکه با استفاده از تصاویر سوهو آن را یافته بودند. حدود بهمن ۸۳ بود که این ماجرا اتفاق افتاد. دو ماه طول کشید تا با طرح سوهو آشنا شدم و ارتباط هاى لازم را ایجاد کردم. اوایل به تنهایى کار مى کردم و گزارش مى فرستادم. »و چطور یک دنباله دار ایرانى کشف شد: «آن زمان ها من ۳ دنباله دار کشف کردم که هر سه را رد کردند. اگرچه دوستان دیگرم در سوهو صحت کشف هاى مرا تایید کرده بودند. هنگامى که گزارشى مى خواهد بررسى شود تعدادى از باتجربه ترین رصدگران سوهو با هم آن را تایید مى کنند. سرانجام در ۲۶ آوریل ۲۰۰۵ ناگهان در تصویر شش و شش دقیقه جرمى دیدم که بعد از دو تصویر گزارش را نوشتم. گزارشم کمى تاخیر داشت. گزارش هاى اول را ژو و پاول ارسال کرده بودند. اما تاخیر من آنقدر نبود که معناى تقلب بدهد. بعد از بررسى گزارش ها سوهو دنباله دار را تایید کرد، اما اسم من و نفر دوم را در لیست تایید نگذاشت. تجربه هاى قبلى باعث شد تا در مورد این دنباله دار هم دلسرد شوم. با BBA تماس گرفتم. براى تایید کشف یک دنباله دار دو مرجع باید آن را تایید کنند. یکى BBA که مربوط به سوهو است و دیگرى هم بخشى در IAU که انجمن بین المللى نجوم است. من ابتدا با آقاى شالکین در BBA تماس گرفتم و ماجرا را تعریف کردم. او یک هفته بعد و پس از بررسى مجدد، گزارشم را تایید و اعلام کرد که به دلیل تاخیر کمى که در گزارش ارسالى من بوده، این گزارش تایید مى شود. حدود ۳ ماه پیش بود. لیست BBA تغییر کرد اما IAU هنوز تایید نکرده بود. روش IAU براى تعیین اسم علمى یک دنباله دار بدین صورت است که آنها تنها زمانى دنباله دارى را نامگذارى مى کنند که هیچ مشکلى وجود نداشته باشد و اعتراض من مانع از آن مى شد. ما دنباله دار را اوایل تیرماه کشف کرده بودیم اما هنوز در لیست IAU وجود نداشت.»بالاخره چندى پیش این دنباله دار در انجمن بین المللى نجوم نیز ثبت شد. نام یکى از کاشفان آن هم على کوهپایى از ایران بود. حالا دنباله دار۹۴۸ SOHO یا اسم علمى اش C/2005H8 دنباله دارى ایرانى است.

• چرا دنباله دارها مهم هستند
داستان دنباله دارهاى امروزى همچنان ادامه دارد و بسیار فراتر از دنباله دارهاى سوهو است. اگرچه اهمیت دنباله دارها همانند گذشته بسیار زیاد است، با این حال نوع آن و چگونگى مطالعه آدمى بر روى این کهنه صخره هاى یخى بسیار تغییر کرده است. چندى پیش ناسا در ماموریتى چندصد میلیون دلارى فضاپیمایى را به سوى دنباله دارى فرستاد. این فضاپیما که «برخورد عمیق»(Deep Impact) نام داشت، اطلاعات متحیرکننده اى براى زمین مخابره کرد. اما اطلاعاتى که ما در دنباله دارها مى یابیم چیست: «شاید مهمترین آنها تاریخچه جایى است که در آن زندگى مى کنیم. دنباله دارها از ابتداى منظومه شمسى تا به حال دست نخورده و یخ زده باقى مانده اند. ما در زمین و سیارات اطرافمان به دلیل وجود فرسایش زیاد، کمتر اثرى از دوران اولیه منظومه شمسى مى یابیم.» دنباله دارها اما همچون مومیایى این آثار را در خود حفظ کرده اند. «با مطالعه دقیق آنها مى توان به عناصر و شرایط آن هنگام دست یافت.» بر پایه برخى نظریه هاى معتبر ممکن است عناصر تشکیل دهنده حیات توسط دنباله دارها به زمین آورده شده باشد.براى آماتورها هم دنباله دارها سرشار از اطلاعات ارزشمند است: «آنها امیدوارند قبل از ظهور و نورانى شدن یک دنباله دار ویژگى هاى آن را پیش بینى کنند.» اینکه چه شکلى دارد، درخشندگى آن چه اندازه است، آیا دنباله دارد و این دنباله تا چه اندازه امتداد مى یابد. «هدف به دست آوردن معیارى است که با استفاده از آن بتوان با پارامترهایى همچون فاصله، مواد تشکیل دهنده و… شکل دنباله دار پیش بینى شود.»دنباله دارهایى که در نهایت به درون خورشید مى افتند نیز مهم هستند: «خورشیدخراش ها مى توانند اطلاعات ارزشمندى در مورد جو خورشید در اختیارمان قرار دهند. مطالعه واکنش خورشید در این برخوردها نیز بسیار جذاب است.»با این اوصاف و با توجه به اینکه شمار دنباله دارهاى کشف شده توسط سوهو از مرز هزار نیز گذشته است، به نظر مى رسد که محدوده داخلى منظومه خورشیدى ما بسیار شلوغ و پرترافیک باشد. و سوهو تنها دریچه اى به دنیایى از شگفتى ها است.على کوهپایى پانزده ساله با اطمینان کامل مى گوید که «نجوم فعالیت اصلى آینده » اوست. او که همچنان به کار بر روى تصاویر سوهو مى پردازد و دیگران را نیز تشویق به انجام این کار مى کند، امیدوار است تا روزى یک دنباله دار در آسمان نیز کشف کند. «یک بار نزدیک بود این اتفاق بیفتد. جرم مه آلودى دیدیم که انتظارش را در آن نقطه از آسمان نداشتیم. بعد فهمیدیم که اشتباه کرده بودیم. خیلى دوست دارم که جدا از دنباله دارهاى سوهو هم دنباله دارى کشف کنم. دنباله دارى که…»
… دنباله دارى که نام یک ایرانى بر رویش گذاشته شده باشد….

منبع:روزنامه شرق