مخترع تلسکوپ کیست

یکی از متداول ترین پرسش‌ها در زمینه ابزارهای نجومی این است که ” مخترع تلسکوپ کیست؟ ”

در اواخر قرن پانزدهم میلادی علم اپتیک به حدی از پیشرفت رسیده بود که نخستین عدسی های ساده ساخته شده بودند.

دانشمندان فهیمده بودند که نور پس از عبور از یک محیط شفاف متقارن، به صورت متقارن شکست پیدا می کند و در عبور از عدسی های محدب، کانونی می شود.

در حدود سالهای ۱۶۰۶ تا ۱۶۰۹ نخستین دوربین تک چشمی ( تلسکوپ شکستی) ساخته شد. طبق شواهد تاریخی اختراع تلسکوپ، به سه نفر نسبت داده می‌شود: هانس لیپرشی (به انگلیسی: Hans Lippershey) و زاخاریاس یانسن (به هلندی: Zacharias Janssen) که در میدل‌بورخ آلمان، عینک ساز بودند، و یک ابزار ساز و کارشناس عدسی‌ها به نام یاکوب میتیوس (به هلندی: Jacob Metius) از شهر آلکمار. در ماه جون سال ۱۶۰۹ گالیله از ساخته‌شدنِ تلسکوپِ با خبر می‌شود و تلسکوپ خود را در یک‌ماه می‌سازد و در مدت یک‌سال برای بهبود طراحی آن می‌کوشد. در حقیقت بر خلاف آنچه که معروف است، گالیله مخترع تلسکوپ نیست. اما می توان گفت که گالیله نخستین منجمی بود که برای رصد اجرام آسمانی از تلسکوپ استفاده کرد.چرا که گزارش های دقیقی از رصدهای گالیله با تلسکوپ برجا مانده است.

پس از ساخت تلسکوپ با استفاده از عدسی ( تلسکوپ های شکستی)، افرادی به این فکر افتادند که به دلیل پرهزینه بودن ساخت عدسی، با ابزار دیگری بجر عدسی به گردآوری نور بپردازند. در سال ۱۶۶۸ ایزاک نیوتن (به انگلیسی: Isaac Newton) اولین تلسکوپ بازتابی (به انگلیسی: Reflecting Telescope) کاربردی را ساخت که بعدها تلسکوپ نیوتنی(به انگلیسی: Newtonian telescope) نام گرفت. وسیلهٔ او از یک آینه مقعر و یک آینه تخت تشکیل می‌شد که در یک لوله قرار گرفته بودند. آینهٔ تلسکوپ نیوتون از فلز ساخته شده بود و قطری در حدود۵ سانتی‌متر داشت.

اختراع عدسی‌بی‌رنگ (به انگلیسی: Achromatic lens) در سال ۱۷۳۳ میلادی، خطای رنگی را اندکی تصحیح کرد و امکان ساخت عدسی‌هایی با فاصلهٔ کانونی کمتر که به کوتاه شدن لوله تلسکوپ می‌انجامید را فراهم ساخت. تلسکوپ‌های بازتابی اگرچه ابیراهی رنگی نداشتند، ولی در طول قرن‌های ۱۸ و ۱۹ آینهٔ فلزی آنها که از مس و قلع ساخته‌شده بودند به مرور زمان تیره می‌شدند. این مشکل با اندود کردن سطح شیشه با نقره در ۱۸۵۷ یا آلومینیم در سال ۱۹۳۲ حل شد.

حداکثر اندازهٔ عدسی شیئی تلسکوپ‌های شکستی در حدود یک متر است. اغلب تلسکوپ‌های ساخته شده در قرن بیستم از نوع بازتابی بودند، این درحالی است که بزرگترین تلسکوپ‌های بازتابیِ در حال کار، بزرگتر از ۱۰ متر هستند. قرن بیستم همچنین پیشرفت در ساخت تلسکوپ‌هایِ فعال در طیف وسیعی از طول موجها از امواج رادیویی تا امواج گاما را نشان می‌دهد. اولین تلسکوپ رادیویی هدفمند نیز در سال ۱۹۳۷ وارد عملیات ساخت شد و از آن زمان پیشرفت‌های شگرفی در تنوع مجموعهٔ ابزار نجومی انجام شده است.

چهارصد سال پیش، این اختراع ساده جهان را دگرگون کرد

پرنس ماوریس، حاکم هلند از سال ۱۵۸۵ تا ۱۶۲۵ میلادی، به همراه عینک سازی از شهر همسایه، میدل بورگ، از پله های عمارت خود در شهر هاگ در جنوب هلند بالا می رود. وقتی به پشت بام می رسند مرد صنعت گر لوله ای مقوایی را به حاکم تقدیم می کند که در دو سوی آن عدسی نصب شده است. فرمانروا با نگاه کردن از درون این لوله می تواند نواحی حومه ی شهرش را ببیند. از آن لحظه نام این عینک ساز – هانس لیپرشی (۱۵۷۰-۱۶۱۹) – برای همیشه در تاریخ با تلسکوپ گره خورد.
در اوایل پاییز سال ۱۶۰۸ میلادی، ماوریس از این ابزار برای نگاه انداختن به برج ساعت شهر دِلفت، در حدود ۸ کیلومتری آن جا، استفاده می کرد. او همچنین می توانست پنجره های کلیسایی در شهر لایدن، با تقریباً دو برابر فاصله ی دلفت،‌ را نیز تشخیص بدهد.
ماوریس،‌ در مقام فرمانروای جمهوری تازه تأسیس هلند، در کشاکشی سخت برای آزادسازی سرزمین های جنوبی از سلطه ی اسپانیا بود و همان زمان به اهمیت نظامی این ابزار بزرگ نما پی برد. بی شک لیپرشی هم آینده ی خود را تضمین شده می دید و از ثبت شدن این اختراع اپتیکی به نام خود اطمینان داشت.

چه کسی نخستین بود؟

تلسکوپ لیپرشی حاصل قرن ها تحول بود. فناوری موجود و شرایط سیاسی پیچیده و ناپایدار اوایل قرن هفدهم در اروپا همان قدر بر ظاهر تلسکوپ تأثیر داشت که خلاقیت و ابداع.
لیپرشی فقط یکی از افراد بسیاری بود که ظاهراً هم زمان به یک فکر افتاده بودند!
به مدت بیش از ۱۰۰۰ سال، داستان های مبهم و مبالغه آمیزی درباره ی وجود داشتن «لوله ای برای دیدن» بر سر زبان ها بوده است. نویسنده ی یونانی در قرن نخست میلادی، دیودوروس،‌ ادعا می کرد که نژادی از انسان ها در شمال یونان بوده اند که می توانستند عوارضی مانند کوه و دره بر سطح ماه ببینند. آیا چنین ادعاهایی موجب ساخته شدن داستان هایی درباره ی بنای استون هنج و سازندگانش شده است؟
عارف و راهب قرن سیزدهم میلادی، راجر بیکن، می گفت که ژولیوس سزار ابزاری آینه دار داشته که پیش از حمله ی سال ۵۴ پیش از میلاد به بریتانیا،‌ با آن ابزار سواحل این کشور را زیر نظر داشته است. بیکن سال های بسیاری را، به سبب انجام دادن کیمیاگری و نیز به این علت که برخی از معاصرانش او را به جادوگری متهم کردند، در سیاه چال های کلیسا محبوس بود.
دیگر افرادی که ممکن است پیش از قرن هفدهم میلادی ابزاری شبیه تلسکوپ اختراع کرده باشند لئوناردو داوینچی (۱۵۱۹-۱۴۵۲)، مخترع ایتالیایی،‌ و تامس دیگز (۱۵۹۵-۱۵۴۶)، اخترشناس انگلیسی، هستند. در سال ۱۵۷۰، دیگز از شیشه ای می نویسد که به او امکان می دهد چیزها را در دوردست پیدا کند. شاید از آینه استفاده می کرده است. انگلیسی دیگری هم عصر دیگز، به نام ویلیام بورن (۱۵۳۵-۱۵۸۲)، کاربرد عدسی ها را برای دیدن اشیا شرح می دهد.
یکی دیگر از مخترعان احتمالی تلسکوپ پژوهشگر ایتالیایی، جیامباتیستا دلّا پورتا (۱۶۱۵-۱۵۳۵)،‌ است. در سال ۱۵۸۹، دلا پورتا کتاب جادوی طبیعی را منتشر کرد. او در بخش اپتیک این کتاب به شرح کاربرد عدسی های کاو و کوژ پرداخته است. او حتی درباره ی کاربرد هم زمان دو نوع عدسی برای کمک به دید افرادی با چشمان ضعیف نیز بحث کرده است. هرچند احتمال این که دلا پورتا تلسکوپی کارآمد ساخته باشد کم است.
در اواخر قرن شانزدهم میلادی، همه ی اجزا برای ساختن تلسکوپی ساده فراهم بود. از دوران های باستان، آن هایی که با علم اپتیک آشنایی داشتند از ویژگی های بزرگ نمایی عدسی های کوژ نیز باخبر بودند. باستان شناسان بقایای بسیاری از این عدسی ها را یافته اند. شناخته شده ترین نمونه، عدسی نمرود متعلق به قرن هفتم پیش از میلاد است که از سنگ بلوری کوارتز ساخته شده و در ویرانه های کاخ نمرود در عراق امروزی کشف شده است.
تازه در اواخر قرن سیزده میلادی بود که کیفیت شیشه به حدّی رسید که عینک سازان توانستند عدسی هایی برای استفاده در عینک بسازند. عدسی های کاو تا اواخر قرن پانزده میلادی چندان رایج نبودند.

فکری که زمانش فرارسیده بود

جلو می رویم به زمان نمایش جذاب هانس لیپرشی برای پرنس ماوریس. همین طور که دو نفری با هم حرف می زدند، لیپرشی به این اشاره کرد که امیدوار است حق این اختراع برای او ثبت شود و از سوی پارلمان هلند قراردادی برای تولید انبوه این ابزار با او بسته شود. تصادفی نبود که او نخستین بار این ابزار را به فرمانروایی نظامی نشان می داد.
در طرح تلسکوپ لیپرشی عدسی کوژی در ابتدای لوله نقش عدسی شیئی را بازی می کرد و عدسی کاوی در انتهای لوله نقش چشمی را داشت. این تلسکوپ برخلاف شکستی های نجومی امروزی، که تصویر را برگردان می کنند، تصویری مستقیم می ساخت. مورّخان این طراحی را تلسکوپ گالیله ای می نامند. زیرا اخترشناس ایتالیایی، ‌گالیلئو گالیله (۱۶۴۲-۱۵۶۴)، نخستین بار از این ابزار برای اهداف نجومی بهره برد.
لیپرشی هیچ جا ثبت نکرد که چطور تلسکوپ را ساخت. داستانی هست که می گوید، چند کودک در کارگاه عینک سازی او با عدسی ها بازی می کردند که این کشف اتفاقی رخ داد. البته احتمال قوی تر این است که خود لیپرشی در آزمایش های گوناگون خودش حین کار به این ترکیب عدسی ها دست یافته باشد. لیپرشی در دوم اکتبر سال ۱۶۰۸ برای ثبت این اختراع درخواست داد. این زمانی بود که امیدهایش به یأس تبدیل شد.

ثبت اختراع …

کمیته ای در ملاقات با لیپرشی به بررسی درخواست او پرداخت و به او پیشنهاد داد که اختراعش را به کسی نشان ندهد. سپس این کمیته درخواستی عجیب از او کرد. آن ها از لیپرشی خواستند که شش دوربین دوچشمی بسازد که در آن ها از عدسی های کوارتزی استفاده شده باشد. پیش پرداخت هم به او دادند و او به خانه رفت تا این سفارش را بسازد.
در ۱۷ اکتبر ۱۶۰۸، یاکوب متیوس با تلسکوپی در دست به پارلمان هلند رفت. متیوس اهل آلکمار در شمال هلند بود. او به کمیته ی بررسی گفت که دو سال است برای ساختن این ابزار وقت صرف کرده و خواستار ثبت این اختراع است.
در نامه ای از سوی مسئولان شهر میدل بورگ به پارلمان ادعا شده بود که در این شهر تعداد دیگری تلسکوپ ساز پیدا شده اند که ادعای ساختن این ابزار را دارند. جایی برای رازداری باقی نبود!
اخترشناس و مورخ هلندی، آنتون پانه کک (۱۹۶۰-۱۸۷۳)، می نویسد که زاخاریاس یانسن (۱۶۳۲-۱۵۸۵)،‌ که او هم اهل میدل بورگ بود،‌ در سال ۱۶۰۴ تلسکوپی ساخت. یانسن در پاییز سال ۱۶۰۸ در نمایشگاهی در آلمان تلسکوپ می فروخت. پانه کک مطلب را حتی پیچیده تر می کند و می گوید، یانسن چند سال پیش از آن هم تلسکوپی را دیده بود که فرد ناشناسی از ایتالیا آن را ساخته بوده است. یانسن در سال ۱۶۱۸ میلادی میکروسکوپ را اختراع کرد.
لیپرشی زمانی به شهر هاگ رسید که هیئتی رسمی از سیام (تایلند امروزی) به دیدار پرنس ماوریس آمده بودند. سفیر هیئت سیامی به لیپرشی گفت که به نظرش او «مردی فروتن، دین دار، و خداترس»‌ می رسد. او این فرصت را یافت تا لوله را به سوی ستاره ها بگیرد و به این نکته اشاره کرد که تعداد ستاره ها بسیار بیش از زمانی است که با چشم برهنه آن ها را تماشا می کند.
دو هفته پس از این که لیپرشی درخواست ثبت اختراعش را داد،‌ جزوه ای منتشر شد که در آن به تلسکوپ او اشاره شده بود. نویسنده ی این جزوه با جزئیات به دیدار هیئت سیامی و این اختراع جدید اشاره کرده بود. فقط دو نمونه از این جزوه تا به امروز باقی مانده است اما در سال ۱۶۰۸ حرف این اختراع جدید مانند آتشی وحشی به سرعت همه جا گسترش یافت. در بهار ۱۶۰۹،‌ تاجران پاریسی تلسکوپ می فروختند؛‌ نمونه های دیگری هم در فروشگاه هایی در سرتاسر اروپا پیدا شد.
با وجود این که لیپرشی موفق نشد این اختراع را به نام خود ثبت کند، با مسئولیت پذیری دوربین های سفارش داده شده را تحویل داد. کمیته متوجه شد این ابزارها بسیار کارآمدند و دست کم دستمزد او را برای این کار پرداخت کردند.

ارتباط ایتالیایی

در بهار ۱۶۰۹،‌ اخبار این «اسباب بازی شگفت انگیز» به گالیله در پادوا ایتالیا رسید. او به پتانسیل درآمدزایی این «لوله ی پرسپکتیو» – آن طور که برخی آن را می نامیدند – پی برد و به سرعت نمونه ی بهتر آن را ساخت. به محض این که توانست نمونه ای کارآمد بسازد راهی ونیز شد و در آن جا پتانسیل های نظامی آن را به نمایش گذاشت. با تلسکوپ گالیله می شد کشتی ها را بسیار زودتر از دیده بانان بسیار کارکشته دید.
فواید این ابزار همچنین تاجران ونیزی را نیز به وجد آورد. کشتی هایی که وارد مرز می شدند می بایست پرچمی را برمی افراشتند که معلوم می کرد چه نوع باری حمل می کنند. تاجران با تلسکوپ می توانستند ۲ ساعت زودتر بفهمند بار کشتی ها چیست. به این ترتیب می توانستند به بازار برگردند و قیمت ها را با توجه به کالاهای در راه تغییر دهند.
در سال ۱۵۹۲، گالیله در دانشگاه پادوا استاد ریاضیات شده بود. او تلسکوپ را به سوی ماه،‌ سیاره ها و ستاره ها نشانه رفت. در بهار ۱۶۱۰، رصدهایش را در کتابچه ای به نام سیدریوس نانسیوس (به معنای پیام آور نجومی) منتشر کرد. نسخه ی به جا مانده از همین کتابچه ما را از این مطمئن می کند که او نخستین کسی است که از تلسکوپ برای اهداف نجومی استفاده کرد.

نام ابزار جدید

سرانجام،‌ نام تلسکوپ از کجا آمد؟ در پارلمان هلند به آن به نام «ابزاری که نور را بسط می دهد» اشاره می شد. دیگر نام های هلندی این ابزار «لوله ی پرسپکتیو» و «لوله اپتیکی» بودند. انگلیسی ها آن را «دوربین جاسوسی» می خواندند.
در ۱۴ آپریل ۱۶۱۱، پرنس فردریک سِسی، رئیس و مؤسس آکادمی علمی تیزهوشان در رم، ضیافتی به افتخار گالیله برپا کرد. سِسی در این مهمانی پرده از نام این ابزار جدید برداشت. این نام از دو واژه ی یونانی «تله» به معنای «دور» و «اسکوپین» به معنای «دیدن» تشکیل شده است که در کنار هم می شوند تلسکوپوس یا تلسکوپیوم و در نهایت «تلسکوپ» که امروزه به کار می بریم.
از پاییز ۱۶۰۸ تا بهار ۱۶۱۱،‌ تلسکوپ دنیای علم و فلسفه را دگرگون کرد. این ابزار به پیشرفت خود ادامه داد و امروز برای ما تصاویری بسیار دوردست از عالم فراهم می آورد؛ امروز، ۴۰۰ سال پس از مردی خداترس و فروتن که فقط می خواست اختراع ساده اش را، که لوله ای با دو عدسی در سر و ته اش بود،‌ ثبت کند.

منجم و دانشمند معروف ایتالیایى در طول حیات علمی خود، علاوه بر ریاضیات به نجوم و اخترشناسی علاقه‏‎مند بود. گفته می شود هنگامی که گالیله در دانشگاه ونیز مشغول تدریس بود، خبر اختراع تلسکوپ را شنید و پس از چندی یک هلندی، نمونه‏‎ای از این تلسکوپ را به ونیز آورد. با اطلاع گالیله از این موضوع، علاقه به اخترشناسی او باعث شد تا شروع به ساختن تلسکوپ کند. وی بیشتر قطعات تلسکوپ را به تنهایى ساخت، حتی عدسی‏‎های آن را با سنگ، صیقل داد و برای بهره برداری آماده نمود. با اتمام کارساخت تلسکوپ در ۱۸ اوت ۱۶۰۹میلادی گالیله آن را متوجهِ آسمان کرد و با دیدگان دقیق و کنجکاوش، در پهنه آسمان فرو رفت. او ستارگان زیادی را دید که تا آن زمان از نظر پنهان مانده بودند. گالیله در طول تحقیقات خود به این واقعیت پی برد که کره ماه سطح کاملاً ناصافی دارد و مانند زمین پوشیده از کوه‎‏ها و دره‏‎های عظیم است. این دانشمند ایتالیایى به وسیله تلسکوپ توانست چهار قمر سیاره مشتری و حلقه دور سیاره زحل را نیز کشف نماید و بر دانش بشری اضافه کند. امروزه بشر با تلسکوپ‏‎های بسیار نیرومند قادر است اجرام آسمانی دور دست را در فضای بیکران رصد کند که این پیشرفت مرهون زحمات دانشمندانی نظیر گالیله است.

هنوز مخترع واقعی تلسکوپ تعیین نشده و افرادی که در متن زیر نام شان مطرح شده است، مهم ترین کاندیداهای اختراع این وسیله هستند.

استوارت موریس عینک ساز هلندی که در حد فاصل سال های ۱۵۸۵ تا ۱۶۲۵ در آمستردام پایتخت این کشور می زیست، در دفتر خاطراتش آورده است؛ روزی مشغول تعمیر پشت بام منزل بودم که ناگاه متوجه دو عدسی درون جیب لباس کارم شدم. برای چند دقیقه دست از کار کشیدم و برای سرگرمی دو عدسی مذکور را جلوی چشمم گرفتم و فاصله آن دو را به طور متناوب کم و زیاد می کردم. در همین لحظات بود که متوجه شدم می توان با قرار دادن این دو عدسی در فاصله مشخصی از یکدیگر، مناظر حومه شهر را تشخیص داد و با بزرگنمایی خوبی مردمانی را که از راه های ورودی و خروجی شهر در رفت و آمد بودند، ببینم.

کار وی به همین جا خاتمه پیدا نکرد. وی با کمک دوست عدسی ساز خود به نام هانس لیپرهی آزمایش فوق را چند بار دیگر و با دیگر عدسی ها تکرار کرد و متوجه شد فاصله قرارگیری دو عدسی برای عدسی های مختلف فرق می کند. وی در آن زمان نتوانست رابطه منطقی و ریاضی گونه یی برای استخراج فاصله دو عدسی به دست آورد. وی آزمایش ها را تکرار کرد و چنین نوشت؛ من بارها تلاش کردم همان گونه که قبلاً مناظر را از پشت بام منزل دیدم، تصاویر واضح و شفافی به دست آورم، اما سرانجام با دو عدسی دیگر؛ اما این بار از حومه شهر توانستم ساعت بزرگ شهر را که در فاصله هشت کیلومتری من قرار داشت، ببینم و حتی شیشه کاری های ساختمان کلیسا را که حدود ۱۶ کیلومتر فاصله داشت، به وضوح تشخیص دهم. او نمی دانست به چه تکنیک و ابزار مهمی دست پیدا کرده است و می تواند روزی جهان را تحت تاثیر خود قرار دهد. وی اختراع خود را لوله اپتیکی نام نهاد.

اختراع لیپرهی نتیجه قرن ها تحقیق و پیشرفت تکنولوژی بود، اما باید توجه داشت هنوز به طور دقیق، مخترع تلسکوپ مشخص نشده و لیپرهی تنها یکی از ده ها نفری است که ادعا کرد این وسیله را اولین بار ساخته است. دیودروس سیکولوس از مورخان نامی عصر کلاسیک یونان در حدود هزار سال پیش نوشته است، در آن سال ها فردی به نام هایپربولینز ادعا کرده می تواند فواصل بسیار دور مثل کوه های بلند و حتی دریاها و کوه های ماه را ببیند. اما وی از هیچ ابزاری برای این کار استفاده نکرد یا حداقل مورخ مورد استناد ما در یادداشت های خود نامی از آن به میان نیاورده است. در قرن سیزدهم راهبی به نام راجر بیکن چنین ادعا کرد ژولیس سزار سردار رومی در جنگ قرن ۵۴ قبل از میلاد با انگلستان با استفاده از وسیله یی وقایع میدان نبرد را مشاهده می کرد. راهب بیکن سال های زیادی را به مطالعه کیمیاگری پرداخت (در آن زمان دو شاخه کیمیاگری و شیمی تحت عنوان یک علم واحد بررسی می شد) و به همین دلیل میان هم عصرانش با نام جادوگر شهرت یافته بود و به دلیل مشابه سازی ابزاری که به گفته خودش از نوشته های یونان باستان الهام گرفته بود، ابزاری جادوگرانه شناخته شد و محققان هم عصرش از جنبه های علمی اختراع وی غافل ماندند.

فرد دیگری که به نظر می رسد بدون اطلاع از ساخت چنین وسیله یی توسط دیگر محققان اقدام به طراحی وسیله یی برای بزرگنمایی اجسام دور کرده بود، مخترع معروف ایتالیایی لئوناردو داوینچی و همکارش اخترشناس انگلیسی توماس دیگز(۱۵۹۵-۱۵۴۶) بودند. در سال ۱۵۷۰ دیگز از شیشه هایی سخن به میان آورده است که به آنان امکان می داد اجسام بسیار دور را ببینند. به نظر می رسد آنان از اولین کسانی بودند که در وسیله ابداعی خود به جای عدسی از آینه استفاده کردند. در همان سال ها ویلیام بورن فرد انگلیسی الاصل از عدسی برای بزرگ کردن اجسام استفاده کرده است. مخترع دیگری که احتمال ساخت تلسکوپ توسط او کمتر از سایر افراد نامبرده در مطلب فوق نیست، عینک ساز ایتالیایی شولار گیامباتیستا دللاپورتا (۱۶۱۵-۱۵۳۵) است.

وی در سال ۱۵۸۹ در کتابی با نام اعجاز طبیعت، اولین بار به صورت علمی از مبحث اپتیک یاد می کند و حدود یک فصل از کتاب خود را به این علم نوبنیاد اختصاص می دهد و تا جایی به جزییات می پردازد که برای اولین بار در متون اروپایی از عدسی های مقعر و محدب نام می برد. او همچنین از کنار هم قرار دادن دو عدسی برای بهتر کردن دید افرادی با بینایی کم، صحبت به میان آورده است. در مجموع در حوالی قرن شانزدهم میلادی تمام شرایط لازم برای اختراع تلسکوپ مهیا بوده است، ولی باز هم به طور قطع نمی توان اختراع تلسکوپ را به این حد فاصل زمانی نسبت داد، چرا که باستان شناسان در شواهد به جا مانده از سال های میانی قرن هفتم قبل از میلاد چیزهایی با تراش بسیار شبیه به تلسکوپ پیدا کرده اند و حتی اثراتی از کانی صیقل دهنده شیشه (که امروزه با نام کوارتز شناخته می شود) در خرابه های نمرود (عراق امروزی) پیدا کرده اند. ولی با این وجود، کیفیت شیشه ها تا قرن سیزدهم آنقدر افزایش نیافته بود که ناظران بتوانند از پشت آن مناظر و اجسام را تشخیص دهند. ساخاریز جانسن یکی از هم عصران لیپرهی بود که در سال ۱۶۰۴ اولین تلسکوپ دست ساز خود را ساخت. وی سال های ۱۶۰۴ تا ۱۶۰۸ را به فروش تلسکوپ های دست ساز خود پرداخت و سرانجام موفق شد در سال ۱۶۱۸ تلسکوپ را اختراع کند.

● از اختراع تا استفاده

همان طور که پیشتر گفته شد، هیچ یک از مخترعان احتمالی تلسکوپ این وسیله را برای رویت اجرام سماوی به کار نبردند تا اینکه در سال های ۱۶۰۹ خبر اختراع وسیله یی که اجرام دوردست را نزدیک می کند، به گوش فردی ایتالیایی به نام گالیلئو گالیله، اهل شهر پادوا رسید. او به این نتیجه رسید که ابزار مذکور پتانسیل لازم برای نزدیک کردن اجرام دوردست را دارد، لذا تصمیم گرفت وسیله مشابهی طراحی کند و با کمک دوست عینکی خود، خیلی زود توانست چنین تلسکوپی را بسازد. و برای اولین بار از درون تلسکوپ دست ساز خودش به ژرفای آسمان نگاه کرد و بدین سان شروع عصر جدیدی را در اختر شناسی رقم زد که هنوز هم ادامه دارد. از جمله دستاوردهای اولین نگاه های گالیله این بود که فهمیدند سیارات الهه های آسمان نیستند، ماه دریا ندارد، موجودات مریخی وجود ندارند و…

تحقیقات گالیله در علم نجوم باعث شد وی به فکر ادامه تحصیل بیفتد و سرانجام مدرک پروفسوری خود را در رشته ریاضی از دانشگاه پادوا دریافت کند. اولین رصدهای ثبت شده وی از درون تلسکوپ به بهار سال ۱۶۱۰ برمی گردد که در کتابی به نام پیام آور ستارگان منتشر شد.

● بالاخره مخترع تلسکوپ که بود

هنوز مخترع واقعی این وسیله تعیین نشده و افرادی که در متن فوق نام شان مطرح شده است، مهم ترین کاندیداهای اختراع این وسیله بودند، اما چند نکته بدیهی است.

۱) گالیله مخترع تلسکوپ نبود.

۲) ساخت این وسیله بین سال های ۱۶۰۸ تا ۱۶۱۱ صورت گرفته است.

نام هایی که در قرن هفده برای این وسیله در میان کشورهای اروپایی مطرح بود از این قرارند؛ جمع آوری کننده نور، لوله هلندی، منظره یاب، لوله اپتیکی و…

استفاده از این وسیله جدید آنقدر اهمیت داشت که امسال به مناسبت چهارصدمین سالگرد رصد گالیله، سال جهانی نجوم نامیده شد. در ادامه به معرفی و ساختار انواع تلسکوپ ها می پردازیم.

● تلسکوپ شکستی(گالیله یی)

این تلسکوپ از دو عدسی همگرا تشکیل شده است. یک عدسی شیئی که به سمت اشیای مورد نظر نشانه می رود و یک عدسی چشمی که از آن تصویر را می بینند.

عدسی شیئی نور را در کانون خود جمع می کند و عدسی چشمی دیگر نیز که کانون مشترکی با شیئی دارد نور جمع آوری شده را برای ما بزرگ می کند. در این تلسکوپ هر چه دو عدسی بزرگ تر باشد، بهتر است. یکی از اشکالات این تلسکوپ ها کنج نمایی آن است که عدسی نور را تجزیه می کند و در تلسکوپ به جای یک جسم، نوری تجزیه شده مشاهده می شود. برای رفع این اشکال از عدسی های تو در تو در ساخت این تلسکوپ استفاده می شود که باعث می شود این تلسکوپ بسیار پرهزینه شود و کمتر رصدخانه بزرگی از آن استفاده کند.

● تلسکوپ بازتابی (نیوتنی)

این تلسکوپ تشکیل شده است از یک آینه مقعر و یک آینه تخت با زاویه ۴۵ درجه و یک عدسی شیئی.

آینه مقعر در ته تلسکوپ قرار دارد و نور را در کانون خود جمع می کند و آینه تخت آن را به بالا هدایت و چشمی نیز آن را بزرگ می کند. هرچه فاصله کانونی بیشتر (قطر آینه بزرگ تر) و همین طور عدسی چشمی بزرگ تر باشد، آینه قوی تر است.

تذکر؛ برای هر شیئی و آینه یی تا اندازه معینی می توان چشمی را بزرگ تر گرفت.

اشکالی که در این تلسکوپ ها وجود دارد، باعث می شود تصاویر در لبه آینه کشیده شود و برای رفع این اشکال تیغه یی را بر سر راه نور ورودی قرار می دهند که به آن تلسکوپ اشمیت می گویند.

● تلسکوپ کاسگرین

این تلسکوپ هم نوع دیگری از تلسکوپ بازتابی است، اما به جای آینه تخت یک آینه محدب قرار دارد و نور را به پشت آینه مقعر می فرستد و در آنجا شیئی قرار می گیرد.

● تلسکوپ اشمیت- کاسگرین

همان تلسکوپ کاسگرین است، ولی اینجا یک تیغه اصلاح کننده بر سر راه نور ورودی قرار می گیرد.