ستاره شناسی با تلسکوپ های کوچک

تلسکوپ‌های کوچک کدامند؟

وقتی صحبت از کوچکی و بزرگی تلسکوپ‌ها می‌شود معیار مورد توجه، قطر دهانه‌ی مؤثر تلسکوپ است. اگر شکستی باشد، قطر دهانه‌ای که نور را از عدسی شیئ وارد تلسکوپ می‌کند و اگر بازتابی باشد، قطر آینه‌ی اصلی آن مورد نظر است. معمولن دهانه‌ی تلسکوپ‌های شکستی را برحسب میلی‌متر، و دهانه‌ی تلسکوپ‌های بازتابی را برحسب اینچ بیان می‌کنند. هرچند عمومیت ندارد.

شاید نتوان مرز دقیقی بین تلسکوپ‌های کوچک و متوسط مشخص کرد. در این مطلب براساس ویژگی‌های اپتیکی تلسکوپ‌ها و با توجه به تجربه‌های رصدی، تلسکوپ‌های شکستی کوچکتر از ۹۰ میلی‌متر و بازتابی‌های کوچکتر از ۴.۵ اینچ (۱۱۳ میلی‌متر) را تلسکوپ کوچک دسته‌بندی می‌کنیم.

بنابراین مخاطب اصلی این مطلب علاقه‌مندانی هستند که اندازه قطر دهانه‌ی تلسکوپ‌شان در یکی از محدوده‌های یادشده باشد. البته باید به یادداشته باشیم که در همین محدوده‌ی تلسکوپ‌های کوچک هم تفاوت‌های زیادی وجود دارد. بی‌گمان یک شکستی ۵۰ میلی‌متری کم‌توان‌تر از یک بازتابی ۴ اینچ خواهد بود.

چه انتظاری از یک تلسکوپ کوچک باید داشت؟

نه تنها نمی‌توان از یک تلسکوپ کوچک انتظار معجزه و شگفتی بزرگی داشت، بلکه حتا از تلسکوپ‌های متوسط یا بزرگ آماتوری هم نمی‌توان چنین انتظاری داشت. این صحبت از آن جهت است که خیلی از عزیزان را دیده‌ام که با خرید یک تلسکوپ شکستی ۷۰ میلی‌متری انتظار دارند وقتی زحل را مشاهده می‌کنند، تصویری ببینند همانند آن عکس‌های زیبا و شگفتی که در پوسترها یا اینترنت دیده‌اند. یا این‌که بتوانند با آن کهکشان آندرومدا را به همراه بازوهای مارپیچی و کهکشان‌های اقماری‌اش مشاهده کنند! اما باید بدانند که چنین نیست.

هم این‌که آن تصویرهای زیبا و شگفت، توسط تلسکوپ‌های بزرگ ثبت شده‌اند و هم در فرآیند عکاسی با تکنیک‌های خاص است که می‌توان آن زیبایی‌های شگفت‌انگیز اجسام نجومی را آشکار کرد. به عبارتی بهتر است خیلی رُک و راست بگویم که حتا اگر پشت چشمی یک تلسکوپ با دهانه دو متر هم بنشینیم، نمی‌توانیم تصویر زیبای کهکشان‌ها و سحابی‌ها و سیاره‌ها را آن‌طور که در پوسترها و سایت‌ها و اینستاگرام دیده‌ایم، ببینیم.

بنابراین باید به محدودیت‌هایی که تلسکوپ‌مان دارد قانع باشیم و انتظار معقولی از توانایی ابزارمان داشته باشیم. و البته از طرفی هم بدانیم که حتا با یک تلسکوپ کوچک هم می‌توان زیبایی‌های زیادی را در آسمان شب مشاهده کرد و از رصدهایی که می‌توان با آن انجام داد، لذت برد.

به عنوان نمونه، توان یک تلسکوپ شکستی ۷۰ میلی‌متری در گردآوری نور حدود ۱۰۰ مرتبه بیشتر از چشم انسان است و می‌تواند اجسامی که ۱۰۰ مرتبه کم‌نورتر از آن‌چه که با چشم می‌توان دید را بیابد. حال اگر با چنین ابزاری از یک بزرگنمایی حدود ۵۰ برابری استفاده کنیم، می‌توانیم جزئیات قابل قبولی از سطح ماه، هلال ماه، قمرهای مشتری، حلقه‌ی زحل، لکه‌های خورشید، برخی سحابی‌ها، کهکشان‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای درخشان را مشاهده کرد. به این فهرست، تعداد زیادی ستاره‌های دوگانه را هم باید افزود. و اگر فردی باشید که حوصله رصدهای پی‌درپی و دنباله‌دار را داشته باشید، رصد ستاره‌های متغیر بسیاری را هم به آن اضافه کنید.

همین‌ها فهرست خلاصه‌ای بود از آن‌چه که می‌توان با یک تلسکوپ کوچک رصد کرد و در ادامه شرح بیشتر آن‌ها را خواهیم دید.

در شهر یا خارج شهر؟

همه می‌دانیم که آلودگی‌های نوری موجود در شهرهای امروزی مانع بزرگ و اصلی دیدن بخش بزرگی از زیبایی‌های آسمان شب است. اما باوجود آلودگی نوری هم می‌توان برخی رصدهای خوبی را در آسمان شهری انجام داد. هرچند که لذت بخشی از رصدها را از ما گرفته است.

بنابراین شما باید بدانید که قرار است داخل شهر رصد کنید یا خارج از آن. البته ماه و خورشید را خوشبختانه در هر شهری می‌توان رصد کرد. مگر زمانی که آسمان ابری بوده یا خاک همه‌جا را فراگرفته باشد! (ساکنین خوزستان این مورد آخر را خوب متوجه می‌شوند.)

به صورت کلی رصد اجسامی که نور نقطه‌ای دارند، همچون ستاره‌ها، دوگانه‌ها و سیاره‌ها از میان آلودگی نوری شهرها امکان‌پذیر است. البته که وجود آلودگی نوری باعث می‌شود از شدت نور آن‌ها هم کاسته شود. اما در هر حال بخش زیادی از ستاره‌ها را می‌توان با تلسکوپ از داخل شهرها مشاهده کرد.

اما رصد اجسامی که شکل گسترده و پخش دارند همچون کهکشان‌ها، سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای، از میان آلودگی نوری شهرها تقریبا غیرممکن می‌شود. مگر آن‌هایی که پرنورتر از همه هستند و می‌توان اندکی از اثرشان را مشاهده کرد. بنابراین ممکن است هیچ اثری از سحابی‌های موجود در صورت فلکی قوس را در آسمان شهری مشاهده نکنید، اما در یک منطقه‌ی کوهستانی یا کویری، بتوانید با تلسکوپ‌تان آن‌ها را رصد کنید.

سوژه‌های رصدی با تلسکوپ‌های کوچک

برخی از سوژه‌های شاخص که می‌توان با تلسکوپ‌های کوچک رصد کرد به شرح زیر معرفی می‌شوند.

خورشد

ماه

دوگانه ها

ستاره‌ها

دیدن ستاره‌های معروف آسمان از پشت تلسکوپ، لذت متفاوتی برای انسان ایجاد می‌کند. نقطه‌های درخشان زیبا با رنگ‌های مختلف که هرکدام برای خود دنیایی متفاوت دارند. وقتی از درون تلسکوپ ستاره‌ها را می‌ببینیم اگر تصویر آن‌ها را از فوکوس خارج کنیم، می‌توان تفاوت رنگ آن‌ها را به خوبی متوجه شد.

علاوه بر ستاره‌های شاخص، دیدن ستاره‌هایی از صورت های فلکی که در آسمان‌های شهری ناپدید شده‌اند هم کار دیگری است که می‌توان با تلسکوپ‌های کوچک انجام داد. برای این کار با کمک نقشه‌های صورت‌های فلکی، یا برنامه‌های نرم‌افزاری آسمان شب، ستاره‌های کم‌نور صورت‌های فلکی را نشان کنید و با تلسکوپ‌تان به دنبال آن‌ها بگردید و آن‌ها را بیابید.

چنین رصدی کمک می‌کند تا شما تسلط بالایی روی آسمان شب به‌دست آورید و زمانی که به تلسکوپی بزرگ دست پیدا کردید، به راحتی و با سرعت بتوانید سوژه‌ها و اجسام نادیده را بیابید.

سیاره‌ها

دو سیاره‌ی بزرگ و معروف آسمان: مشتری و زحل، مشتری ِ همیشگی تلسکوپ‌های کوچک هستند. من که سال‌هاست این‌دو را از پشت تلسکوپ‌های کوچک و بزرگ دیده‌ام، هرزمان هم که با یک تلسکوپ کوچک به آن‌ها بنگرم، باز هم برایم هیجان‌انگیز و لذت‌بخش هستند!

با یک تلسکوپ کوچک می‌توان قرص سیاره‌های مشتری، زحل، مریخ و زهره را تشخیص داد. البته قرص دوتای آخر در زمان‌هایی که به زمین نزدیک‌ترند بهتر تشخیص داده می‌شوند. تشخیص قرص آن‌ها یعنی وقتی از پشت چشمی تلسکوپ آن‌ها را نگاه کنیم، می‌توان تشخیص داد که تصویرشان مثل ستاره‌ها یک نقطه نیست بلکه به صورت یک دایره‌ی کوچولو هستند. می‌توان اورانوس و نپتون را در بین ستاره‌های آسمان یافت و تشخیص داد، اما دیگر قرص‌شان قابل تشخیص با ابزار کوچک نیست.

اجسام غیرستاره‌ای

منظور از اجسام غیرستاره‌ای، اجسامی است که به صورت نقطه‌ای نیستند و گسترده و پخش دیده می‌شوند. این دسته عبارتند از: کهکشان‌ها، سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای. چنین اجسامی به علت گستردگی‌ای که در پهنه‌ی آسمان دارند، نسبت به ستاره‌ها و سیاره‌ها بسیار کم‌فروغ‌اند و از همین جهت دیدن‌شان نیاز به ابزاری دارد که قدرت کافی برای گردآوری نورشان را داشته باشد. به همین دلیل سهم کوچکی از این دسته‌ی اجرام آسمانی به تلسکوپ‌های کوچک می‌رسد.

پرنورترین اجرام موجود در فهرست مسیه را می‌توان با تلسکوپ‌های کوچک مشاهده کرد. البته همانطور که گفتیم، نیاز است در یک محیط بدون آلودگی نوری شهری رصد کنیم تا بتوانیم آن‌ها را مشاهده کنیم.

برخی از معروف‌ترین آن‌ها عبارتند از:

خوشه پروین، در صورت فلکی ثور.
سحابی بزرگ جبار (شکارچی) در میان خنجر صورت فلکی شکارچی.
خوشه‌ی دوقلو، در صورت فلکی برساوش.
کهکشان زن‌برزنجیر (آندرومدا) M31 در صورت فلکی زن‌برزنجید (آندرومدا).
خوشه‌های M6 و M7 در نزدیک دم عقرب.
خوشه‌ی M41 در صورت فلکی سگ بزرگ.
کهکشان مثلث (M33) در صورت فلکی مثلث.
خوشه M13 در صورت فلکی جاثی را شاید بتوان تشخیص داد.