حسام الدین سالار
حسام‌الدین سالار ، شهرت علی‌بن فضل‌اللّه سالار، ریاضی‌دان و منجم شامى قرن هفتم. او در شام به دنیا آمد. پیش از تسخیر آسیاى میانه به دست مغولان، وى منجم و مشاور علاءالدین محمد خوارزمشاه* بود. چون خوارزمشاه در سال ۶۱۴ به فکر تسخیر بغداد افتاد، حسام‌الدین کوشید او را از این‌کار باز دارد. بعدها که چنگیزخان آسیاى میانه را تصرف کرد و حکومت خوارزمشاهیان را برانداخت، حسام‌الدین این واقعه را عقوبت الهى دانست (به سبب بی‌حرمتى خوارزمشاه به ساحت خلفاى اسلام) و به خدمت مغولان درآمد. بدین‌ترتیب او منجم خانهاى مغول، از چنگیزخان تا هولاکوخان، شد. در سال ۶۵۶ هم که هولاکوخان عزم کرد بغداد را فتح کند، حسام‌الدین او را برحذر داشت و پیامدهاى این اقدام را پیشگویى کرد و حتى دستنوشته نیز داد. چون خواجه‌نصیرالدین طوسى* در مراغه رصدخانه‌اى ساخت، حسام‌الدین سالار هم در آنجا مشغول به کار شد، اما در سال ۶۶۱، به دستور هولاکو و به استناد نادرست بودن پیشگوییهایش به یاسا رسید (رشیدالدین فضل‌اللّه، ج ۱، ص۴۷۰، ج ۲، ص ۱۰۰۶ـ۱۰۰۷، ۱۰۴۵؛ ابن‌شاکر کتبى، ج ۳، ص۲۵۰؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص ۲۰۸؛ مدرس رضوى، ص ۱۶ـ۱۷، ۲۵، ۳۰۰).
سیدجلال‌الدین طهرانى (ص ۱۶۶)، و به پیروى از او ابوالقاسم قربانى (ص ۲۲۶)، زمان زندگى او را حدود قرن ششم دانسته‌اند، زیرا به نوشته طهرانى (همانجا)، در زیج شاهى (تألیف مشترک حسام‌الدین سالار، عبدالرحمان خازنى* و اوحدالدین انورى*)، اوساط کواکب براى سال ۵۱۳ آمده است . چون از این زیج نسخه‌اى به‌جا نمانده، احتمالا منبع این اطلاع، حاشیه‌اى در تاریخ وصاف (ص ۵۲) است که در آن، زمان تألیف زیج ۵۲۷ ذکر شده است (نیز رجوع کنید به همائى، ج ۱، ص ۱۱۹ـ۱۲۰). این سال مطابق با ۵۰۱ یزدگردى است و آوردن اوساط کواکب در این سال الزاماً دلیل تألیف اثر در آن زمان نیست، چنان که در زیج جامع کوشیار که در ۳۹۳ یزدگردى تألیف شده، مختصات سیارات براى ۳۰۱ یزدگردى داده شده است (کندى، ص ۱۴۵). وجود چند زیج با عنوان «شاهى» نیز می‌تواند موجب خطا در تعیین زمان زندگى حسام‌الدین سالار شده باشد (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون ۹۶۹؛ کندى، ص ۴۹).
آثار: ۱) تبیین مُصادره اقلیدس فى الخطوط المتوازیه (نام دیگر آن : مقدمات لتبیین المصادره فى المقاله الاولى لاقلیدس). این رساله به عربى است، درباره اصل موضوع پنجم اصول اقلیدس که مربوط به خطوط موازى است و ریاضیدانان متعددى از دوره اسلامى، از جمله عمر خیام، به آن پرداخته‌اند. نسخه‌اى از این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوى (مشهد) موجود است (گلچین معانى، ج ۸، ص۴۲۰) که تصویر آن را همائى در خیامی‌نامه (ج ۱، ص ۲۸۵ـ۲۹۴) آورده و محتواى آن را با رساله‌هاى عمر خیام و نصیرالدین طوسى در این موضوع مقایسه کرده است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۲۸۱ـ۲۸۴؛ براى اطلاع از نسخه‌هاى دیگر آن رجوع کنید به روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا). حسام‌الدین سالار در این رساله ابتدا شش قضیه مقدماتى آورده و سپس به آنچه خود اثبات مصادره (اصل موضوع) خطوط متوازى خوانده، پرداخته است. اما قضیه مقدماتى دوم او حاوى یک خطاى منطقى است (همانجا). متن عربى و ترجمه روسى این رساله در ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴ در نشریه >پژوهشهاى تاریخ ریاضیات < در مسکو منتشر شده است (جاویش، ص ۱۵؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا). ۲) اختصار دعاوى المقالتین الاولى و الثانیه من کتاب الاصول لاقلیدس (براى اطلاع از نسخه‌هاى این رساله عربىرجوع کنید به روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص ۲۰۹). نسخه‌اى از این رساله به شماره ۶/۵۴۱۲ در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است. در این رساله کوتاه، عناوین یا صورتهاى قضایاى ۴۸ گانه مقاله اول و ۱۴ قضیه مقاله دوم اصول اقلیدس فهرست‌وار آورده شده است. ۳) جامع قوانین علم‌الهیئه، درباره مثلثات کروى و قضایاى آن، که در آن راجع به نسبت مرکّب، قضیه سینوسها و قضیه منلائوس (رجوع کنید به منلائوس اسکندرانى*) بحث شده است. خواجه‌نصیرالدین طوسى در رساله کشف‌القناع عن اسرار شَکل القطّاع (ص ۲۷)، هنگام بیان قضیه مِنِلائوس (شکل قَطّاع*)، مهارت حسام‌الدین سالار در مثلثات کروى را ستوده و کار او را از همه بهتر دانسته است. این اشاره قاعدتاً مربوط به همین رساله جامع قوانین علم الهیئه است. حسام‌الدین در مقدمه این اثر از کارهاى ریاضیدانان یونانى چون منلائوس و بطلمیوس* و ریاضیدانان ایرانى چون ابوریحان بیرونى* و کوشیار گیلانى* در مثلثات کروى یاد کرده است (رجوع کنید به قربانى، ص ۲۷۷). نسخه خطى این اثر در استانبول (کتابخانه طوپقاپی‌سراى، ش ۱/۳۳۴۲) موجود است (بروکلمان، >ذیل<، ج ۱، ص۸۷۰).
۴) رساله فى استخراج سمت القبله. نسخه‌اى از این رساله کوتاه عربى در کتابخانه آستان قدس رضوى به‌شماره ۵/ ۵۴۱۲ موجود است. در این رساله روشى براى تعیین انحراف راستاى قبله از امتداد شمال ـ جنوب براى موضعى با مختصات جغرافیایى معلوم‌و همچنین برهانى ریاضى براى درستی‌این‌روش بیان شده است. سپس روشى ریاضى براى تعیین ارتفاع خورشید وقتى که در سمت قبله ناظر قرار می‌گیرد آورده شده است.
۵) زیج شاهى. این زیج براساس تقویم یزدگردى تدوین شده بود و مقادیر اوساط و تعدیلهاى خورشید و ماه و تعدیل زمان موجود در آن در زیج اشرفى (تألیف محمدبن ابى عبداللّه سنجر کمالى، ملقب به سیف منجم یزدى، در حدود ۷۰۰) به‌کار رفته است (رجوع کنید به سنجر کمالى، گ ۴۹ر، ۶۱پ، ۶۲ر، ۶۷ر). شمس‌الدین محمد وابکنوى* در زیج المحقق السلطانى على اصول الرصد الایلخانى (گ ۴ر) می‌گوید حسام‌الدین سالار در زیج شاهى مواضع ماه و خورشید را براساس رصد بتانى آورده است. چنان‌که از نام این زیج برمی‌آید، حسام‌الدین سالار احتمالاً آن را به علاءالدین محمد خوارزمشاه تقدیم کرده است. کندى (ص ۳۴) زیج‌الملخص على الرصد العلائى تألیف اثیرالدین ابهرى* را خلاصه‌اى از این زیج دانسته است. در آثار منجمان بیزانسى نام این زیج به صورت سونتاکسیس ایساخه و نام مؤلف آن خوسامه سالار ذکر شده است (روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا).
۶) طریقه الحکماء. وجود نسخه‌اى از این اثر در افغانستان گزارش شده است (رجوع کنید به دانش‌پژوه، ص ۵۲۷؛ بورکوى، ص ۱۸).
منابع : ابن‌شاکر کتبى، فوات‌الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ ۱۹۷۴؛ سرژ دو لوژیه دو بورکوى، «المخطوطات‌العربیه فى افغانستان»، مجله معهدالمخطوطات العربیه، ج ۲، ش ۱ (شوال ۱۳۷۵)؛ حاجی‌خلیفه؛ محمدتقى دانش‌پژوه، «چند نسخه‌خطى کتابخانه‌هاى افغانستان»، راهنماى کتاب، سال ۱۰، ش ۵ (دى ۱۳۴۶)؛ رشیدالدین فضل‌اللّه؛ محمدبن عبداللّه سنجر کمالى، زیج اشرفى، نسخه خطى کتابخانه ملى فرانسه، ش ۱۴۸۸.p. s ، میکروفیلم کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ش ۱۳۲۸؛ جلال‌الدین طهرانى، گاهنامه ۱۳۱۲ ]شمسى[، تهران ۱۳۱۱ش؛ ابوالقاسم قربانى، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامى: از سده سوم تا سده یازدهم هجرى، تهران ۱۳۶۵ش؛ ادوارد استوارت کندى، پژوهشى در زیجهاى دوره اسلامى، ترجمه محمد باقرى، تهران ۱۳۷۴ش؛ احمد گلچین‌معانى، فهرست کتب خطى کتابخانه آستان قدس رضوى، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش؛ محمدتقى مدرس رضوى، احوال و آثار… ابوجعفر محمدبن محمدبن‌الحسن الطوسى، تهران ۱۳۵۴ش؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسى، کتاب شکل‌القطاع، مع ترجمه فرنسیه لالکساندر پاشا کاراتئودورى،
in: Islamic mathematics and astronomy, vol. 47, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1998;
شمس‌الدین محمد وابکنوى، زیج‌المحقق السلطانى على اصول الرصد الایلخانى، نسخه خطى مجموعه خصوصى محمدعلى علومى، میکروفیلم کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ش ۲۲۹۰؛ عبداللّه‌بن فضل‌اللّه وصّاف‌الحضره، تاریخ وصّاف، چاپ سنگى بمبئى ۱۲۶۹، چاپ افست ]تهران[ ۱۳۳۸ش؛ جلال‌الدین همائى، خیامی‌نامه، ج ۱، تهران ۱۳۴۶ش؛
Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Khalil Jaouiche, La theorie des paralleles en pays d’Islam: contribution a la prehistoire des geometries non- euclidiennes, Paris 1986; Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th c.), Istanbul 2003.
درباره نویسنده
تبلیغات
با ما صفحه اول گوگل را تجربه کنید خرید بک لینک ، بک لینک