مقدمه

در پی “عصر بیرونی” با فاصله کمی از آن ، نیمه دوم قرم پنجم هجری با درخشش چهره یک دانشمند بزرگ دیگر و ادامه حرکتهای پژوهشی و اکتشافات چشمگیری در زمینه ریاضیات و ستاره شناسی قرار دارد: این دوران در کتاب “مقدمه‌ای بر تاریخ علم” سارتن بنام “عصر عمر خیام” خوانده می‌شود. او در پی توصیفی که از شرایط دنیای علم در شرق و غرب جهان آن روز به عمل می‌آورد، درباره اعتبار فراوان علمی کارهای خیام در زمینه ریاضیات سخن گفته و بعد به چگونگی پژوهشها و رصدهای او در امر نجوم پرداخته و چنین می‌گوید:

(… در ۱۰۷۴- ۷۵ سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی او را به رصدخانه جدید رس (یا نیشابور ، یا اصفهان) دعوت کرد تا تقویم ایرانی را اصلاح کند: ۳۶۵ روز = ۵ روز+ (۳۰×۱۲) روز. این تقویم پس از تسلط مسلمین جای خود را به تقویم اسلامی داده بود. تقویم خیام به تاریخ جلالی (گرفته شده از نام جلال الدین ملکشاه) موسوم است، مبدأ آن ۱۰ رمضان ۴۷۱ ق= ۱۶ ماری ۱۰۷۹ م بود. راجع به اصلاح خیام تفسیرهای متعددی وجود دارد که هر کدام بر میزان معینی از دقت دلالت دارد، ولی به هر صورت ، تقویم خیام بسیار دقیق بود، احتمالا دقیقتر از تقویم گریگوری. شاید درسترین تفسیر یکی از سه تفسیر زیر و دومی محتملتر از هم است. راجع به هر کدام اول مأخذ ، سپس تعداد کبیسه‌ها و در آخر میزان خطا را ذکر کرده …).

سارتن در جلد دوم کتاب خود بار دیگر درباره تقویم جلالی خیام می‌نویسد: سده یازدهم با موفقیت بزرگی به پایان رسید: یعنی با تاریخ جلالی عمر خیام … تاریخ جلالی نه تنها در شرق ، بلکه در غرب هم بی رقیب ماند.

رصدخانه ری یا نیشابور (زیج ملکشاهی)

از جمله فعالیتهای ارزنده نجومی در ایران می‌توان ایجاد رصدخانه بزرگ ری یا نیشابور یا اصفهان را در زمان ملکشاه سلجوقی دانست، مدارک موجود و از جمله زیج ملکشاهی حاکی از آنست که دانشمندان بزرگی چون عمر بن ابراهیم الخیامی ، ابوالمظفر اسفزاری ، میمون بن نجیب الواسطی و تعدادی دیگر سرگرم بررسیهای علمی و تحقیقات وسیع در زمینه ستاره شناسی و اصلاح تقویم و تاریخ بوده‌اند. بنای رصدخانه بزرگ زمان ملکشاه سلجوقی را همه سال ۴۶۷ ذکر کرده‌اند، ولی در مورد محل بنای آن که ری بوده یا نیشابور یا اصفهان اشاره مستقیم و روشنی وجود ندارد.

ابن اثیر در این باره اشاره‌ای دارد

ابن اثیر در حوادث سال ۴۶۷ آورده است که در این سال نظام الملک و سلطان ملکشاه جماعتی از بزرگان و منجمین را گرد آوردند تا نوروز را در اول حمل مستقر ساخته و پیش از آن تاریخ نوروز در نیمه برج حوت واقع بود و این عمل سلطان مبدأ تقویم‌ها شد. در همین سال رصدی برای سلطان ملکشاه ترتیب یافت و جماعتی از بزرگان منجمین در عمل آنم شرکت کردند و از آن جمله بودند عمر بن ابراهیم الخیامی و ابوالمظفر الاسفزاری و میمون النجیب الواسطی و جز آنان. در ترتیب این رصد مال بسیار خرج شد و تا سال وفات ملکشاه یعنی ۴۸۵ دائر بود و بعد از وفات او متروک ماند.)

این رصدخانه و رصدبندی را در اصفهان ، نیشابور ، ری و مرو نوشته‌اند، به نظر می‌رسد ترتیب رصدخانه در اصفهان مسلم باشد، زیرا از دو قرن پیش در این شهر رصدخانه‌های دیگری ایجاد شده و از سوی دیگر این شهر پایتخت دولت بود.

فعالیتهای رصدی در قرن ششم

بنا بر نوشته (وصاف الحضره) در سال ۵۲۷ هـ.ق به توسط حکیم حسام الدین سالار و حکیم اوحدالدین انوری و عبدالرحمن خازنی رصدخانه زیجی که به شاهی مشهور بود ساخت شد. همچنین می‌نویسد در سال ۵۵۶ به توسط حکیم فریدالدین ابویحیی علی بن عبدالکریم التالولی رصد و زیجی که مشهور به زیج علائی بود تأسیس شد، لیکن مکان و محل آنها را ذکر نکرده است.