نگاهى به تاریخچه نجوم در ایران

اینک صحبت از گذشتگان نه یادآورى صرف افتخارات بر بادرفته که هموار کردن مسیرى به سوى آینده است و به همین دلیل گروه هاى حرفه اى و آماتور فراوانى در تلاشند تا در کنار پیش بردن دانش نجوم – که بسیارى ایران زمین را زادگاه آن مى دانند- میراث فراموش شده آن را بار دیگر در اذهان زنده کنند. اهمیت این موضوع آنجایى فزونى مى گیرد که بدانیم بخش عمده اى از میراث علمى ما در دوران پیش از اسلام در اثر زخم هایى که چهره سرزمین ما به خود دیده نابود شده اند و از سوى دیگر بسیارى از کشورهایى که این روزها هویتى مستقل یافته و زمانى بخشى از خاک ایران بزرگ را تشکیل مى دادند، براى هویت سازى خود درتلاشند تا میراث دوران اسلامى ما را نیز به نام خود ثبت کنند. تلاش برخى از کشورها براى ثبت قانون ابن سینا به نام خودشان را که این روزها زیاد مى شنویم تنها نمونه اى از این موارد است. به همین دلیل فرصت بسیار اندک است و اگر ما به خود نیاییم دیگران مجالى براى ما نمى گذارند. یافتن شواهدى منطقى و به دور از احساسات ملى گرایانه که تنها با هدف نشان دادن واقعیت (چه تلخ و چه شیرین) باشد راهگشاى ما به سوى آینده خواهد بود. نمونه هاى فراوانى در این خصوص وجود دارد و محققانى هستند که بى هیچ ادعایى و تنها به نیت غبارروبى از تاریخ پربار ما حاضرند دست به هر کارى زنند که این هویت علمى باقى بماند اما این کار به تنهایى از دست محققان برنمى آید. اگر اندکى دلسوزى و اندکى همراهى از سوى مسئولانى که مى توانند یارى رسانند باشد؛ راه طولانى در زمانى کوتاه تر پیموده خواهد شد. هیچ کس انتظار معجزه ندارد فقط اگر افراد به وظیفه کارى خود هم عمل کنند و کارشکنى نکنند کفایت مى کند. در حالى که در بسیارى از محافل علمى و رسمى کشور سخن از احیاى علوم قدیم در جهت تقویت بنیان هاى علمى کشور مى رود تا کنون این اقوال مصادیق اجرایى بسیار کمى پیدا کرده اند و مواریث علمى و فرهنگى یک به یک با خزانى تجدید ناپذیر روبه رو مى شوند، اسناد و عکس هاى نجومى نیز سرنوشتى مشابه را طى مى کنند. توجه به آسمان و گردش سیارات و حرکات ستارگان در ایران سابقه اى هزاران ساله دارد؛ از هزاره پنجم قبل از میلاد تا زمان معاصر. ثبت پدیده هاى نجومى به اشکال مختلفى همانند دایره مهر در آئین میترا تا اشکال مختلف رسم شده کواکب و خورشید در مکان هایى همانند چغازنبیل و سیلک بر روى سفالینه و مهرها دیده مى شود. با افزایش آگاهى از آسمان این دانش رفته رفته راه خود را در اعتقادات و آئین هاى ایرانى باز مى کند. همانند آنچه در فروردین یشت اوستا مى خوانیم: «به واسطه فر و شکوه فروهرها، خور و ماه و ستارگان در بالا راه خود را مى پیمایند.» در دوره تاریخى با ایجاد حکومت هاى متمرکز در ایران دانش نجوم به عنوان یکى از علوم رسمى و حتى مقدس در تدوین تقویم به کار گرفته و به جزیى جدایى ناپذیر از مذهب تبدیل مى شود چنانچه این نقش خود را تا به امروز همچنان حفظ کرده است. در روزگار شاپور اول زیج شهریاران به سال ۲۶۴ میلادى تدوین شده است. پایه هاى این زیج، زیج کهن ترى است که در قهندژ تنظیم شده بود و متعلق به اقوام ایرانى خاور ایران بوده که در نوشته هاى پس از اسلام به نام زیج هزارات یا «سنالهالم» از آن یاد شده است. این زیج در سده دوم هجرى به عربى بازگردانده شده و پایه کار اخترشناسان اسلامى قرار گرفته است. در دوره اسلامى علم هیئت به عنوان یکى از شاخه هاى اصلى نجوم در دایره علوم اسلامى قرار مى گیرد و دانشمندان بزرگى در دوران اسلامى در این زمینه مشغول به فعالیت مى شوند. همانند عبدالرحمان صوفى رازى، ابوسعید سنجرى، ابوریحان بیرونى، ابوعلى سینا، خیام نیشابورى، خواجه نصیرالدین طوسى، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانى و… تاسیس رصدخانه ها، تدریس نجوم و هیئت همراه با علوم دقیقه، ساخت انواع اسطرلاب و ابزارهاى نمایش زمان، اصلاح تقویم، بیان پاره اى از بنیادى ترین مفاهیم علوم ریاضى، هندسه و غیره تنها شاهدان کوچکى از نمایش عظمت این علم در دوران اسلامى در ایران است.
در دوران صفویه توماس هربرت انگلیسى در سیاحت نامه خود از تدریس دانش زمین شناسى در مدرسه ملاصدراى شیرازى در شیراز یاد کرده است . تقریباً با شروع عصر رنسانس در اروپا شعله علوم مختلف از جمله نجوم در میان ملل مسلمان رو به افول مى نهد و اروپاى قرون ۱۷ و ۱۸ میلادى پرچمدار دانش در علوم مختلف مى شود. میراث فعالیت هاى علمى ملل شرق (از جمله نجوم) به اروپا منتقل شده و دانش جدید اروپاییان کمتر جایى براى بسط و گسترش در میان شرق استعمارزده پیدا مى کند. در کنار اعزام گروهى از ایرانیان به اروپا براى تحصیل نجوم، موارد معدودى فعالیت هاى نجومى همراه با ابزارآلات رصدى در ایران ثبت شده است که از آن جمله مى توان به رصد گذر زهره از مقابل خورشید در عهد سلطنت ناصرالدین شاه قاجار توسط یک هیات رصدى آلمانى در اصفهان را نام برد.