تجلی نجوم در اشعار حافظ

مسائل نجوم وستارگان را می توان از اولین موضوعاتی دانست که بشر کنجکاو وحقیقت جو را در سکوت وتنهائی شب به دیدن خود دعوت کرده است.در این میانه مسائلی را که نمی توانستند درک کنند با خرافه ها مخلوط کردند والبته دانشمندان زیادی از ایرانیان (به گواه تاریخ )در نفی ویا رد این مسائل تلا ش  بسیاری کرده اند.همین بس که می توان ایران را یکی از خاستگاههای این علم در جهان چه قبل یا بعد از اسلام دانست، بالا ترین تبلور این علم رادر ایران میتوان بعد از اسلام در فرهنگ ایران خاصه در اشعار فرهیختگان ایرانی دید  . بطوریکه از بررسی این آثار میتوان دید که این دانشمندان وشاعران ،  علیرغم  پذیرش  بی چون وچرای  بعضی خرافه ها به وضوح یا تلویحاً سعی در اصلاح این تفکر داشته اند که از این افراد می توان به :  ابوریحان بیرونی ، خواجه نصیر الدین طوسی ،ابوبکر محمد ابن ذکریای رازی،وشاعرانی چون حافظ ، سعدی وسنائی ، خاقانی ، نظامی و …اشاره کرد،از این بین حافظ بر خی از تجلیات و افکار نجومی را بیشتر در آثار خود به کار برده که نشان میدهد این دانشمند فرزانه علاوه بر علم کتاب و شعر در هیئت نیز دستی توانا داشته است که از آثار این شاعر نوانا نمونه هائی را به اختصار نام می بریم:

 

۱- در رد یا نفی اختر گوئی که در بین عامه جایگاه خاصی پیدا کرده بود وبعضی از دانشمندان نیز ناخواسته برای گذران امور به این مسائل دامن زده اند.

از چشم خود بپرس که مارا که می کُشد             جانا گناه طالع وجرم ستاره نیست

 

بگیر طره مه چهرای وقصه مخوان                   که سعد ونحس زتاثیر زهره و زحل است

۲- ارنفاع گرفتن خورشید که نشان از اقبال بلند بوده و با اسطرلاب انجام می شده.

 

ز آفتاب قدح ارتفاع عیش مگیر                 چرا که طالع وقت آنچنان نمی بینم

 

نام برده می شود.Pole star-کوکب هدایت که به احتمال قریب به یقین همان ستاره قطبی یا   ۳

 

در این شب سیاهم گم گشت راه مقصود         از گوشه ای برون آی ای کوکب هدایت

۴ – مقارنه ی ماه ومشتری که تصور میشد اگر در اقبال کسی این رویداد باشد دارای  بهترین موقعییت در آسمان ورمل و اسطرلاب باشد.

 

گفتم که خواجه کی به سر حجله می رود؟        گفت آن زمان که مشتری و مه قران کنند

 

۵ – ستارههای هفت گانه یا خوشه پروین که در گذشته به آن عقد ثریا هم می گفتند

 

غزل گفتی و‌در سفتی بیا وخوش بخوان حافظ            که بر نظم تو افشاندفلک عقد ثریارا

 

۶- در زمان حیاط حافظ رویداد نجومی ویژه ای روی داد که آن را در شعری گنجانده که مشتری در صورت فلکی قوس و خورشید در اسد واقع شده بوده.

 

به آهوان نظر،شیر آفتاب گیر                            به ابروان دوتا قوس مشتری بشکن

 

۷- در قدیم مرسوم بوده برای ثبت رویدادهای ویژه،  مکان خورشید  و ستاره ها  را  در صور هفت گانه ثبت می کردند ویا سال آن را با حروف ابجد رمز می کردند که حافظ هم در گذشت خواجه قوام الدین را که خورشید در جوزا وماه در سنبله یا خوشه  بوده در شعر آورده است۰

 

هفتصدوپنجاه از هجرت خیر البشر                    مهر را جوزا مکان و ماه را خوشه وطن

 

۸-  ماه و سیاره زهره در سحر گاهان با نور توصیف ناپذیرش نظر هر سحر خیز دلسوخته را چنان مجذوب خود می کند که اشک عبادت و دیدن آنها از نظر حافظ بهترین شاهد عبادت هستند.

 

زجور کوکب طالع سحر گهان چشمم               چنان گریست که ناهید دید ومه دانست

۹-  مکان ماه در هر یک دور ماهانه را که بیست وهشت روز است ودر هر روز در همان ساعت   در مکان خاصی دیده می شود منازل ماه میگویند ومنازل خورشید هم همان دوازده ماه است که در

 

شعر گفته شده خداوند اینها را دائما به منزل میرساند.

 

ماه وخورشید به منزل چو به امر تو رسند      یار مه روی مرا نیز به من باز رسان

 

۱۰-  در صورت فلکی دب اکبر ستاره ای است بنام عناًق که در کنار آن ستاره کم نوری بنام ُسها وجود دارد که در قدیم شکارچیان برای امتحان میزان تیز بینی خود از آن استفاده می کردند که حافظ کم نوری آن رادربرابر با ستاره” شهاب  ثاقب” مانند ما وخدا  می داند.

 

ز رقیب دیو سیرت به خدای پناه خواهم        مگر آن شهاب ثاقب مددی کند ُسها را

 

مثالهاونمونه های دیگری نیز در اشعار حافظ از اصطلاحات  نجومی واسامی صور وستارگان بکار گرفته شده که از آنها می توان به:  کهکشان، اسد، شهباز ، سنبله ، سماک رامح ، شلیاق ، دوپیکریا جبار ، نسر طایر ، ُزحل ، مشتری  زهره ،  ماه وآفتاب و …..:که استفاده از آنها کاملا به دور از خرافه هاو با استفاده از اصطلاحات صحیح نجومی وکاملا درست وصحیح بکار گرفته شده اند که نشان از جایگاه این علم در بین ایرانیان وفرهنگ آنها دارد.